Sözleşmelerde Cezai Şart Ve Geçerliliği | İstanbul 2023
Cezai Şart Nedir?
Cezai şart, borçlunun, borcunu hiç veya gereği gibi ifa etmemesi halinde önceden kararlaştırılmış bir edimde bulunmayı alacaklıya karşı üstlenmesi anlamına gelmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nun (TBK) 179-182. Maddeleri arasında düzenlenmiştir. Taraflar anlaşarak çoğunlukla cezai şartı bir miktar para olarak belirlerler. Ancak borçluya ait bir malvarlığı da cezai şart olarak belirlenebilir.
Hukukumuzda cezai şartın türleri;
Seçimlik cezai şart,
İfaya eklenen cezai şart
İfa yerine cezai şart (dönme cezası) olarak düzenlenmiştir.
Cezai şart terimi karşılamak üzere 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda (Kanun) “ceza koşulu” terimi kullanılmakta ve 179-182. maddeleri arasında buna ilişkin esasları düzenlenmiştir. Ancak belirtmek gerekir ki, uygulamada ve Yargıtay kararlarında halen yerleşik kavram olan cezai şartı ceza koşulu kavramı yerine kullanılmaktadır. Cezai şart ile borçlu üzerinde baskı kurularak asıl borcun ifasını güvence altına alınması amaçlanmaktadır.
Ceza koşulu
I. Alacaklının hakları
1. Cezanın sözleşmenin ifası ile ilişkisi
MADDE 179– Bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırılmışsa, aksi sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı, ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir.
Ceza, borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılmışsa alacaklı, hakkından açıkça feragat etmiş veya ifayı çekincesiz olarak kabul etmiş olmadıkça, asıl borçla birlikte cezanın ifasını da isteyebilir.
Borçlunun, kararlaştırılan cezayı ifa ederek sözleşmeyi, dönme veya fesih suretiyle sona erdirmeye yetkili olduğunu ispat etme hakkı saklıdır.
2. Ceza ile zarar arasındaki ilişki
MADDE 180– Alacaklı hiçbir zarara uğramamış olsa bile, kararlaştırılan cezanın ifası gerekir. Alacaklının uğradığı zarar kararlaştırılan ceza tutarını aşıyorsa alacaklı, borçlunun kusuru bulunduğunu ispat etmedikçe aşan miktarı isteyemez.
3. Kısmi ifanın yanması
MADDE 181– Ceza koşuluna ilişkin hükümler, dönme durumunda ifa edilmiş olan kısmın alacaklıya kalacağını öngören sözleşmelere de uygulanır. Taksitle satışa ilişkin hükümler saklıdır.
II. Cezanın miktarı, geçersizliği ve indirilmesi
MADDE 182– Taraflar, cezanın miktarını serbestçe belirleyebilirler. Asıl borç herhangi bir sebeple geçersiz ise veya aksi kararlaştırılmadıkça sonradan borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple imkânsız hâle gelmişse, cezanın ifası istenemez. Ceza koşulunun geçersiz olması veya borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebeple sonradan imkânsız hâle gelmesi, asıl borcun geçerliliğini etkilemez.
Hâkim, aşırı gördüğü ceza koşulunu kendiliğinden indirir.
Cezai Şartın Amacı
Cezai şartın başlıca üç amacı vardır. Bunlar;
Borcunu hiç ya da gereği gibi ifa etmeyen borçluyu cezalandırmak.
Borçluyu ifaya zorlamak.
Borcunu hiç ya da gereği gibi ifa etmeyen borçluyu tazminata maruz bırakmak.
Cezai şartın bu üç önemli amacından birinin diğerine tercihi ya da üstünlük göstermesi mümkün değildir. Bu üç ana işlev sadece zamansal olarak kendilerini göstermesi itibariyle birbirlerinden ayrılır. Şöyle ki, borçluyu ifaya zorlama amacı, borca aykırılığın ortaya çıkacağı zamana kadar, tazmin fonksiyonu ise borca aykırılığın çıktığı andan itibaren etkili olur.
Cezai Şart Nasıl Belirlenir?
Cezai şart sözleşme taraflarınca belirlenmekte olup bazı durumlarda aşırı olabilmektedir. Buna göre cezai şartın miktarının ne zaman aşırı kabul edileceği hakim tarafından takdir edilecektir. Cezai şartın aşırılığına ilişkin belirli bir sınırlama yoktur. Bu noktada aşırılık imzalanmış olan her sözleşmede, sözleşmenin taraflarının durumuna göre belirlenecektir. Bu noktada hakim ceza miktarının aşırı olup olmadığına ilişkin inceleme yaparken tarafların ekonomik durumu, borçlunun ödeme kapasitesi, borcun yerine getirilmemesindeki kusur derecesi gibi hususları dikkate alacaktır.
İş Sözleşmesindeki Cezai Şartın Unsurları
Borçlar Kanunu genel hükümleri gereğince cezai koşulun geçerli olabilmesi için aranan; asıl borcun varlığı, bağımsız bir edimin bulunması, şartın asıl borca bağlı olması ve bu koşulun sağlar arası işlemle kararlaştırılmış olması şartları iş sözleşmeleri için de geçerlidir. Bunun yanında öngörülen şartın ahlaka ve kanuna aykırı ve imkansız olmaması gerekmektedir.
Cezai şart belirli süreli iş sözleşmeleri ve asgari süreli iş sözleşmelerinin haksız feshi halinde mümkündür. Haklı fesih halinde herhangi bir cezai koşul öngörülemeyecektir.
İŞ SÖZLEŞMESİNDE CEZAİ ŞARTIN GEÇERLİ OLARAK KABUL EDİLEBİLMESİ İÇİN;
-İŞÇİ VE İŞVEREN ARASINDAKİ SÖZLEŞMENİN BELİRLİ SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMESİ OLMASI GEREKMEKTEDİR.
-İŞÇİ VE İŞVEREN BAKIMINDAN KARARLAŞTIRILAN CEZAİ ŞART MİKTARLARI ORANTILI OLMALIDIR.
– TARAFLAR ARASINDAKİ BELİRLİ SÜRELİ İŞ SÖZLEŞMESİ SÜRESİ DOLMADAN ÖNCE SONA ERDİRİLMİŞ OLMALIDIR.
– CEZAİ ŞART TALEP EDEN İŞÇİ İSE SÖZLEŞME İŞÇİ TARAFINDAN HAKLI NEDENLE VEYA İŞVEREN TARAFINDAN HAKSIZ NEDENLERE DAYANILARAK FESHEDİLMİŞ OLMALIDIR. CEZAİ ŞART TALEP EDEN İŞVEREN İSE SÖZLEŞME İŞVEREN BAKMINDAN HAKLI NEDENLE VEYA İŞÇİ BAKIMINDAN HAKSIZ NEDENLERE DAYANILARAK FESHEDİLMİŞ OLMALIDIR.
Sözleşmede Cezai Şartın Hükümsüzlüğü Nasıl Olur?
Sözleşmede cezai şartın hükümsüz olması mümkündür. Cezai şart olarak belirlenen hükmün; yasalara, ahlaka, kişilik haklarına, kamu yararına vb. konularda aykırılık teşkil etmesi halinde veya söz konusu şartlar imkânsızsa, cezai şart hükümsüz olur. Ancak, cezai şartın hükümsüzlüğü söz konusu borcun ifasını ortadan kaldırmaz. Cezai şartların hukuka uygun olarak hazırlanması bu nedenle oldukça önemlidir.
Sözleşmede cezai şart belirlemek söz konusu borcun ihlal edilmesi üzerine alacaklının avantaj sağlamasına yardımcı olacaktır. Cezai şart bu yönüyle sözleşmenin taraflarına sözleşmeye hakkıyla uymaları için teşvik edecektir. Ticari sözleşmelerde cezai şart örneği incelendiğinde birçok açıdan sözleşmenin taraflarının bu şartlar sayesinde daha az uyuşmazlık yaşadıkları görülmektedir. Cezai şartın geçerliliği sözleşmede belirlenebilir.
